Het sluit niet meer op elkaar aan, stelt Rick van Asperen. Hiërarchische organisaties waarbij van bovenaf verplichtingen worden opgelegd aan de lagere regionen, in een samenleving die dynamisch, vluchtig en heterogeen is. “Die kun je niet meer vangen in normen, daar ben je te laat mee. Mensen komen dan veel trager op gang.”

Omarm waarden

Verlaat de oriëntatie op normen en omarm waarden, predikt hij. ‘Het moeten’ zet immers de hele organisatie op slot, en daarmee ook de vitaliteit. “Je stimuleert dat mensen uit verantwoordelijkheid stappen en in gehoorzaamheid.”
In moetenvrije organisaties daarentegen schiet de vitaliteit omhoog. Daar is hij van overtuigd. Hij heeft de weg van moeten naar willen ook zelf afgelegd. “Mensen gaan op zoek naar de kudde die bij hun conditionering past. Voor mij was de meest logische kudde de Rabobank. Maar dat was de geconditioneerde Rick en niet de echte Rick.”

Regenboogschaap

Hij ging jaren later ‘in de aapstand’, koos een andere weg en voelt zich daar zeer vitaal bij. “Wij zijn extreem gevoelig voor gehoorzaamheid, zo zijn we opgevoed. De herder zet de norm, hij stuurt de kudde aan. En instrumenten zoals beoordelingsgesprekken leiden je weer naar de kudde. Dan verrijken we ons zelfbeeld door ons met andere schapen in de kudde te vergelijken. Maar wat zou ik het mooi vinden als medewerkers worden opgekweekt in plaats van geconditioneerd. En wat zou dat met de vitaliteit doen?” Soms duikt er eens ‘een regenboogschaap’ op. “In beginsel vinden we dat heel interessant. Maar we ervaren die diversiteit ook als lastig, want we zijn bang zelf het zwarte schaap te worden.”

Verantwoordelijkheid

Het moetenvrij worden van een organisatie is een hele klus, beaamt hij. “We zitten snel vast omdat we de tool niet hebben om het anders te doen.” Die oplossing denkt hij dus aan te dragen in waarden, en tegelijkertijd behoeften van de medewerker. Zoals creativiteit, plezier, authenticiteit, inspiratie, vrijheid, autonomie en vitaliteit. En zo heeft hij er nog tientallen. “Het gaat niet om normen, maar om de verantwoordelijkheid, om wat mij drijft als medewerker, samen met jou als collega of leidinggevende. Vertaal het moeten naar waarden en vergroot zo je wereld. ‘Doelstellingen halen’ wordt dan ‘het vieren van successen’. Mensen haken dan gemakkelijker aan.”

Luisteren en doorvragen

Om achter die behoeften te komen, is goed luisteren en doorvragen gewenst. “En daar hebben managers wel moeite mee. Laat de medewerker eerst kiezen vanuit zijn hart, daarna kun je creatief praten over andere taken”, adviseert hij. “Het vervangen van normen door waarden binnen een organisatie vraagt om het doorbreken van een patroon. Dat is niet onmogelijk. Je kunt er doorheen, daarna levert het gelukkige medewerkers op.”

Een goede start? “Maak je taal moetenvrij, ook in je HR- en FM-beleid.”